- Publika iha: 19 Dezembro 2023
Diretór Jerál Centro Nacional Chega! (CNC), Hugo Fernandes hateten rekonsiliasaun hatur ho prinsípiu tolu importante mak ko'alia sai lialoos, arependementu no deskulpa ho perdaun, tanba ne’e estadu tenke kria mekanizmu hodi asegura prosesu sira ne’e la'o.
Nia dehan tuir lei CNC mak iha kompeténsia promove rekonsiliasaun iha nivel nasionál no internasional, maibé rekonsiliasaun ne’e entidade hotu-hotu bele halo uza mekanizmu saida de'it importante asegura prosesu prinsípiu tolu ne’e la'o ho di'ak.
“Ba CNC nia pozisaun klaru, kuandu ita koalia kona-ba rekonsiliasaun, ita tenke envolve buat tolu mak ko'alia sai lialoos, iha arependementu katak ha'u halo sala duni ha'u arepende ba sala ne’e, no parte autor tenke husu deskulpa ba vítima.
Bainhira vítima simu duni lialoos ne’ebé autór ne’e hateten sai no autór arepende sala vítima simu no fó perdaun, ne’e mak prosesu ne’ebé tenke la'o,” nia hateten bainhira sai oradór iha diskusaun públika konaba Rekonsiliasaun Nasionál ba Hametin Unidade Nasionál, ne’ebe organiza husi NGO AJAR, iha salaun CNC Balide, Díli.
Nia hateten mekanizmu ida-ne’e mak sira uza hodi halo rekonsiliasaun ba kazu sira ne’ebé akontese iha rai-laran, liu-liu krime sira ne’ebé akontese iha passadu, tanba diverjénsia polítika. Maibé seidauk iha mekanizmu husi estadu atu legaliza hodi garantia laiha tan problema iha futuru.
Kona-ba rekonsiliasaun nivel internasionál, liu-liu maluk sira ne’ebé hela iha NTT, Indonézia, nia dehan seidauk iha mekanizmu atu lori sira mai oinsá no tenke klaru sira ne’ebé hakarak rekonsilia, tanba iha balun ne’ebé komete krime.
Nia hatutan sira ne’ebé hetan ona akuzasaun komete krime umanidade ne’e susar atu estabelese mekanizmu, tanba krime ne’e laiha limitasaun. Ne’e Presidente Republika no Primeiru-Ministru tenke halo desizaun, maibé desizaun ne’ebé labele halo todan instituisaun judisiál sira.
Entretantu, Diretór Ezekutivu NGO AJAR, José Oliveira hateten rekonsiliasaun nasionál ne’e prosesu, ne’ebé tenke halo beibeik hodi hetan nia rezultadu mak unidade nasionál sein-diskriminasaun.
“Ita hanesan pós-konflitu presiza duni iha mekanizmu ida ne’ebé estadu mak hamahon. CNC dehan sira halo esforsu rekonsializasaun iha munisípiu, maibé sira sente la seguru, tanba prosesu ne’e laiha legalizasaun husi estadu tanba ne’e tenke iha duni prosesu no mekanizmu ida ofisiál husi estadu atu rezovle problema sira uluk ne’e,” nia hateten.
Nia hateten molok iha tinan 2005, iha prosesu rekonsiliasaun komunitária, ne’ebé rezultadu hato’o ba tribunal atu legaliza. Maibé depois CAVR hotu iha tinan 2005, laiha mekanizmu.
Nia hatutan Timor-Leste sei iha problema barak ne’ebé prosesu rekonsiliasaun tenke la'o hodi hametin unidade nasionál, lae iha períodu eleisaun mosu liafuan sira ne’ebé akuza malu, diskrimina malu.
Iha parte seluk, Providoria dos Direitos Humanu e Justisa (PDHJ), Virgilio da Silva Guterres hateten tinan 20 resin ona, servisu rekonsiliasaun ne’e la'os responsabilidade CNC nian de'it, maibé sidadaun sira iha nivel hotu-hotu.
Nia dehan prosesu rekonsiliasaun seidauk la'o ho di'ak, tanba aktu diskriminasaun sei akontese iha sosiedade, la'os de'it komunidade sira, maibé lider partidu polítiku sira mós iha debate ruma lahalo argumentu sempre ataka pessoal ba ema, tanba de'it ema ne’e nia família iha passadu.
“Provedoria direitos humanos nia hanoin katak buat sira ne’ebé estadu promete ona atu halo liuhusi rekomendasaun sira ne’ebé iha katak atu halo reparasaun sosial, fó esplikasaun ba família sira kona-ba lialoos ne’ebé akontese. Ne’e konstitui ona direitu sidadaun nian, tanba ne’e se sidadaun balun sente katak sira nia direitu violadu ou estadu seidauk hakonu ami-nia eskritóriu nakloke atu hato’o keixa, nune’e liuhusi mekanizmu sira ne’ebé iha ami hato’o ba parlamentu nasional no entidade relevante sira atu haree,” nia hateten.