Sexta, Abril 26, 2024
Total visitors: 766366

Governu Timor foin lalais ne’e lansa Relatoriu Metas Dezenvolvimentu Miléniu (MDGs) ba tinan 2014 nian. Jeralmente, indikador sira MDG nian hatudu katak padraun moris no dezenvolvimentu umanu hadia maka’as tiha ona iha Timor-Leste husi tempu independensia.

MDG ne’ebé hili ona ho metas   ba igualidade, mortalidade labarik, saúde inan, malaria no tuberkuloze atinji tiha ona. Husi indikador no sub-indikador 29, 9 mak atinji ona sira nia metas no 14  mak hatudu katak hadia ona ho signifikante. Maske ho atinjimentu hirak ne’e, buat barak sei presiza atu halo.

Habelar asesu ba planeamentu familiar sai tiha ona objetivu xavi ida ba saúde no programasaun dezenvolvimentu ba kuaze tinan 50. Planeamentu familiar liga hotu ho Metas Dezenvolvimentu Miléniu 8. (Planementu familiar¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬--- hasa’e riku no reduz hamlaha (MDG 1); prolonga edukasaun (MDG 2); kapasita feto no feto foinsa’e sira (MDG 3); salva labarik-kiikoan sira (MDG 4); hadia saúde inan (MDG 5); prevene HIV pediatriku (MDG 6); reduz presaun ba ambiente (MDG 7); no promove parseria global (MDG 8). 

Desde independensia, uzu ba planeamentu familiar iha Timor-Leste sa’e maka’as  dala tolu ona. Ho nune’e, feto kaben-nain hotu ho idade produtiva (15-49) mak hato’o ona sira nia hakarak atu halo espasu ka limita  númeru labarik ne’ebé sira iha. Maski nune’e, menus husi metade ne’e mak husu atu bele hetan planeamentu familiar.

Asesu ba planeamentu familiar no servisu saúde reprodutiva sira ne’ebé sa’e tiha ona  ne’e fo apoio ba feto sira nia moris-diak sosiál no ekonómiku hodi fo dalan ba sira atu hili  númeru no halo espasu ba sira nia oan. Feto sira ne’ebé bele altera isin-rua hetan oportunidade barak liu atu hala’o sira nia edukasaun, hetan serbisu produtivu, hasa’e rendimentu uma-laran, nune’e fo tulun hodi hamenus ki’ak ne’ebé maka’as liu. Espasu isin-rua ne’ebé diak liu, reduz insidensia ba todan ne’ebé  menus liu wainhira moris mai no mal nutrisaun ba inan. 

Ba feto foinsa’e sira ne’ebe isin-rua  sedu liu sempre hakotu edukasaun --- iha ne’ebé feto foinsa’e sira tenki husik hela eskola tamba isin-rua ne’ebé la tuir nia hakarak ka tenki fo tulun atu tau matan ba nia alin sira. Estudu ida iha tinan 2010 hatudu katak 99% husi inan adolesente sira iha Timor-Leste mak para husi eskola. Liuhusi hasa’e asesu ba planeamentu familiar, feto foinsa’e sira sei bele liu atu eskola nafatin, no ikus mai, bele haruka fali sira nia oan rasik ba eskola. 

Uza planeamentu familiar kapasita feto sira. Wainhira feto sira kapasita tiha ona hodi sai ida-ne’ebé foti desizaun iha família laran,  sira uza rekursu barak liu ba sira oan nia nutrisaun, kuidadu saúde no edukasaun. Involve mane sira iha planeamentu familiar bele lori ba mudansa iha norma jéneru sira. Kapasita feto sira iha dalan oioin, hodi inklui sira nia abilidade atu atinji sira nia medida família ne’ebé sira hakarak, mak buat ne’ebé importante  liu ba esforsu dezenvolvimentu modernu.

Halo espasu isin-rua liuhusi planeamentu familiar reduz mortalidade labarik. Labarik sira ne’ebé moris hafoin tinan tolu to’o tinan  lima mak hanesan bele aguenta moris dala 2,5 liu fali labarik sira ne’ebé moris hafoin tinan rua. Kuaze mate labarik kiikoan nian 750 mak evita ona iha Timor kada tinan liuhusi prevene isin-rua ne’ebé la tuir hakarak rasik. Se ita bele halo tuir pedidu hotu ba kontrasepsaun nian, mate labarik kiikoan 1,000 tan mak sei bele prevene iha kada tinan. 

Planeamentu familiar mak buat ne’ebé ba saúde inan ne’ebe hanesan imunizasaun ba saúde labarik. Planeamentu familiar permiti espasu ba isin-rua no bele altera isin-rua iha feto foinsa’e sira ne’ebé iha hela risku maka’as ba problema saúde no mate tan isin-rua ne’ebé sedu liu. Planeamentu familiar bele prevene isin-rua ba feto idade boot liu ne’ebé mos hasoru risku maka’as wainhira tuur-ahi. Kuaze mate  maternal 95 mak evita ona iha Timor iha kada tinan liuhusi prevene isin-rua ne’ebé la tuir hakarak rasik. Se ita bele halo tuir pedidu hotu ba kontrasepsaun nian, mate maternal 125 tan mak sei bele prevene iha kada tinan. 

Planeamentu familiar no servsiu saúde reprodutiva sira mak esensiál atu prevene da’et HIV/AIDS nian. Feto sira ho HIV ne’ebé hetan isin-rua la tuir hakarak sei fó risku atu transmiti virus ba sira nia oan. Hadia asesu ba kondom/preservativu bele reduz  númeru infeksaun ne’ebé hetan liuhusi relasaun sexual. Hasa’e uzu ba kontrasepsaun iha feto ho HIV positivu nia leet liuhusi servisu planeamentu familiar voluntariu, bele evita kuaze liu pursentu 30 ba kazu transmisaun inan ba oan liu fali anti-retroviral. 

Família ida ho labarik  ne’ebé uituan liu presiza hahán, rai no bee ne’ebé uituan no tau presaun ne’ebé kiik ba nasaun nia floresta no rai atu kuda aihoris nian. Kresimentu populasaun  ne’ebé neneik liu sei rezulta husi oinsá bele kumpri feto sira nia presiza ba planeamentu familiar no saúde reprodutiva ne’ebé kontribui ba estratejia sira ne’ebé promove sustentabilidade ambiental. Aleinde ida ne’e, planeamentu familiar la karun liu dala lima liufali teknolojia matak konvensional sira atu reduz dióxidu-kárbonu atmosfériku ne’ebé kauza mudansa klimatika. 

Investimentu global limanulu iha programa planeamentu familiar mak kontribui ona ba kolaborasaun forte entre ajensia internasionál, ministeriu govermental, organizasaun multinasionál no grupu komunidade lokál sira. 

Iha tinan 2015, mundu sei muda ninia foka ba ajenda dezenvolvimentu foun. Maski  metas sira jerasaun tuir mai nian habelar ninia foku husi dezenvolvimentu sosiál no umanu atu inklui mos objetivu ekonómiku no ambiental, ita la bele nega efeitu pozitivu husi planeamentu familiar husi area tolu ne’e. Timor-Leste tau ona metas ambisiozu ida atu dobra uzu kontrasepsaun to’o tinan 2018. Planeamentu familiar bele lori benefisiu barak liutan ba Timor-oan barak ho kustu ne’ebé uituan liufali teknolojia úniku ne’ebé oras ne’e iha hela.