- Publika iha: 20 Outubro 2016
Governu Timor-Leste liu husi Ministeriu Saude kontinua promove uza kondom ba grupu risku sira hodi prevene transmisaun virus HIV, maibe nafatin rekomenda ba komunidade en jeral atu kontrola aan hodi labele halo relasaun seksual arbiru.
Metodu ABC, Abstinence, Be Faithful no Condom (Abstinensia, Parseiru ida deit, no Kondom), mak metodu ida ne’ebe uza iha mundu atu hapara hada’et virus HIV; enkuantu governu Timor-Leste nia pozisaun mak uza kontrola aan nudar metodu diak liu atu komunidade bele prevene aan duke uza kondom.
Wainhira la halo tratamentu ba infeksaun HIV bele sai SIDA, ne’ebe sei oho ema barak iha mundu iha kada tinan.
Maske nune’e Ministeriu Saude kontinua sosializa informasaun kona ba importansia husi kondom ba grupu risku sira hanesan feto hala’o moris hosi prostituisaun inklui mos sira nia kliente sira, mane seks mane no komunidade transgender.
Program Manager HIV/SIDA, Doutor Frederico Bosco hateten metodu ABC, C ne’ebe antes ne’e Kondom, governu Timor-Leste hili C atu signifika Kontrola aan, tanba ba C kondom, sira nia targetu ne’e ba grupu risku sira deit.
“Ami nia fokus ba grupu risku sira deit, la’os ba komunidade en jeral,” nia hateten via telefone, foin lalais ne’e.
Nia hateten, pozisaun ne’ebe governu hili bazea duni ba saida mak Igreja Katolika hato’o hela, katak igreja kontra uzus kontrasepsaun inklui mos kondom.
“Husi parte religiaun fo hela guia ida ba ita para ita uza deit mak kontrola aan ne’e, la’os kondom,” nia hateten.
Dr. Bosco haktuir tan, katak iha mos atividades prevensaun ne’ebe ministeriu halo ona mak hanesan sosializasaun no advokasia ba iha komunidade, liu-liu ba grupu risku sira, nune’e sira hatene no bele prevene a’an husi moras ne’e.
Ba komunidade en jeral, nia hateten muda kondom ba kontrola aan, katak enkoraja ema hotu atu labele hala’o seksu livre, tanba ida ne’e kontra doutrina uma-kreda nian, iha ne’ebe maioria ema Timoroan religiaun Katolika.
Nia haktuir tan katak iha sentru tratamentu Anti Retro Viral (ARV) hitu iha rai laran inklui iha ospital referal sira (Maliana, Maubise, Suai, Baucau no regiaun espesial Oe-Cusse), iha Ospital Nasional Guido Valadares no iha Klinika Bairo-Pite (KBP) iha kapital Dili.
“Ne’ebe pasiente sira ne’ebe positivu ba virus ne’e [HIV], sira bele ba iha sentru sira ne’e hodi hetan tratamentu,” niahateten.
Entretantu tuir dadus Ministerio Saude nian hosi tinan 2003 to’o Marsu 2016, hatudu katak ema Timoroan nain 570 mak konfirmado afetadu Human Immunodeficiency Virus (HIV).
Enkuantu, Medical Officer Epidemiology Organizasaun Mundial Saude (OMS), Doutor Arun Mallik esplika metodo ABC, Abstinence (A) katak labele halo relasaun seksual molok kaben no hein, Be Faithful (B) katak iha parseiru (kaben) ida deit no labele halo relasaun seksual ho ema seluk no Condom ga uza kondom (C), katak uza kondom karik halo relasaun seksual ho ema seluk ne’ebe la’os parseiru, nune’e bele proteje aan liu hosi kondom atu la bele hada’et virus HIV.
“Tenke uja kondom ho lolos, katak tenke hatene oinsa uja kondom ho lolos, no ho konsistensia, katak setiap kali halo relasaun seksual, tenke uja kondom,” Dr Malik esplika, bainhira halo enkontru ho jornalista sira kona ba moras hada’et nian, iha edifisiu WHO Kaikoli, Dili, foin lalais.
Alende ne’e, nia mos husu atu asuntu HIV/SIDA bele enkaixa iha kurikulum eskola nian, nune’e estudante sira bele iha konesementu kona ba lala’ok virus ne’e.
Enkuantu asuntu saude seksual, governu liu husi Ministerio Edukasaun integra ona iha kurikulum nasional hodi hanorin estudantes durante ensino, so ke seidauk hahu tanba profesores seidauk pronto atu hanorin.
“Profesores barak sente inkomodo no moe atu koalia kona ba sasan sira ne’e ba estudantes,” Vise Ministra Edukasaun Dulce de Jesus Soares hateten.
Tuir nia, materia saude seksual ne’e sei hanorin hahu husi primeiru siklu ensino baziku to’o ensino sekundario, no sei hanorin tuir idade no nivel komprensaun estudantes nian.
“Presiza hanorin edukasaun seksual ida ne’ebe komprensivu, katak hanorin kona ba dezenvolvementu humanu, prevensaun moras, abilidade foti desizaun, protesaun no relasaun ne’ebe saudavel no pozitivu,” nia hateten.