- Publika iha: 08 Outubro 2012
Media Timor-Leste fahe lian tatoli konaba alegasaun katak Ministru Justisa Deonizio Babo-Soares no feto ida ne’ebé temi katak nia Ministru nia fen. Sr Soares nega alegasaun ida, ne’e, maibe asuntu ida ne’e foti kestaun importante rua konaba media Timor-Leste ne’ebé sei iha prosesu dezenvolvimentu.Ida uluk maka média notisias, iha kazu ida ne’e Radio Liberdade, ne’ebé fó sai istória ida ne’e molok hala’o verifikasaun ba faktus, karik pormenores istória ne’e los ka la’e.
Buletim ba Lei no Justisa iha Timor-Leste ka East Timor Law and Justice Bulletin (ETLJB) nota katak, iha momentu ne’eba ETLJB hala’o rasik avaliasaun ba asuntu ida ne’e, la iha keixa ruma ne’ebe submete ba Polisia, tan ne’e labele temi katak iha akuzasaun portantu la iha kazu kontra ministru. Importante liu maka Radio Liberdade no mos ETLJB repete pormenores konaba akuzasaun kontra Sr Soares, molok iha akuzasaun.
Ne’e sei prejudika tebes tebes no influensia julgamentu karik kazu ne’e to’o ba tribunal, hanesan Radio Liberdade temi rasik, interesante liu tanba nia dun tiha ema seluk nia reportajem maibe la hare’e ba nia reportajem rasik. Importante liu maka karik alegasaun hirak ne’e la bele prova iha tribunal de justisa, entaun bele sai defamasaun de karákter, ne’e duni Sr. Soares bele rasta fali Radio Liberdade no ETLJB hodi ba prosesa iha tribunal.
Ne’e tanba Radio Liberdade publika tiha alegasaun ne’ebé seidauk iha evidénsia, no mos ETLJB repete fila fali alegasaun hirak ne’e. La iha justifikasaun ba repetisaun alegasaun sem-fundamentu hirak ne’e, no mos jornal ida ne’ebe espesializa ba publikasaun artigu konaba lei, tuir lolos matenek uitoan, tenki hatene katak labele repete fali alegasaun ne’ebé la iha fundamentu.
Ita hein katak, Sr Soares nudar figura sénior politika sei rezolve ka hatudu ezemplu ne’be’e diak no sei la prosesa sira. Nu’udar Ministru ba Justisa iha nasaun foun ne’ebé sosiedade seidauk hatene saida maka hahalok ka komportamentu juridiku ne’ebé aseitável, Sr Soares iha oportunidade atu hanorin lisaun ida ba media sira maibe la’os ho kastigu.
Segundu problema bo’ot maka media foka liu ba karákter pesoal, la hare’e ba asuntu ida ne’e nu’udar kestaun politika ida. Iha nasaun ida ne’ebé iha problema barak ho violensia doméstika no violensia hasoru feto, wainhira temi izoladamente ba kazu ida ne’e, ita hare’e ba katak reportajem ne’e hanesan sensasionalista no lori lia atu hatun ema.
Relasaun ne’ebé ne’ebé deit mak eziste entre Sr Soares no senhora ida ne’e, la’os indikasaun ka sasukat ba Sr Soares nia kapasidade nu’udar ministru, no mos hanesan membru sénior iha nia partidu CNRT. Lo’os duni, jornal ho media balun iha nasaun seluk espesializa liu ba sensasionalizmu no gosip, maibe ne’e modelu a’at ka dalan ida ne’ebé ladiak ba Timor-Leste nia media, ne’ebé foin mak iha prosesu dezenvolvimentu, atu tuir ho matan delek hanesan bibi malai.
Iha nasaun ida ne’ebé presiza fo sai informasaun ne’ebé los konaba asuntu hirak ne’ebé afekta diretamente sidadaun sira nia moris, gosip ne’e hanesan ahi suar ida atu mai taka ema nia matan hodi helek tiha asuntu hirak ne’ebé importante liu. Timor-Leste presiza tebes-tebes media ne’ebé fo sai informasaun ne’ebé los, no media ida ke berani atu ke’e sai informasaun, ne’ebé liu husi diskusaun klean ida, sei kontribui diak liu tan ba prosesu foti desizaun ida ne’ebé benefisia liu Timor oan hotu hotu.
Ema balun bele dehan katak komportamentu ministru nian, hanesan asuntu ne’ebé interese nasionál. Los, ita bele hanoin hanesan ne’e. Karik hanesan ne’e duni entaun ita trata asuntu ida ne’e nu’udar asuntu interese nasionál. Maibe, asuntu pesoál politika nain sira tuir lolos bele publika deit wainhira asuntu ida ne’e kompromete ka afekta ema hirak ne’e nia kapadidade atu hala’o sira nia knar ka funsaun ho diak. Iha kazu ida ne’e laiha provas katak asuntu pesoal ida ne’e afekta kapasidade Sr Soares nian.
Problema entre fen no lain sira akontese bebeik iha Timor-Leste. Problema hirak ne’e iha Timor-Leste hanesan mos problema fen-lain sira hasoru iha mundu tomak. Ema barak inklui mos politika nain sira ne’ebé hasoru ona problema uma laran hanesan hirak ne’e. Tanba ne’e, asuntu hirak ne’e wainhira la afekta politika nain ulun sira nia kapasidade atu hala’o sira nia sirvisu ho diak, tuir lolos lalika naklekar ba publiku arbiru tun sai.
Timor-Leste ho nia instituisaun sira, liu liu media sira, sei iha sei iha dalan ba desenvolvimentu. Maibe, media sira nu’udar “Kuartu Estadu’ Fourth State ka, não oficialmente nia nu’udar entidade ne’ebé influensia makas governasaun iha nasaun demokrátika sira, entaun media sira iha responsabilidade atu fo sai notisia sira ne’ebé los, justu ekilibradu no buat ne’ebe faktual, ho provas.
Media notisia iha Timor-Leste tuir lolos tenki diak liu tan, lalika halo reportajem hanesan ida be konaba Sr. Soares. ETLJB tuir lolos hatene katak labele repete pormenor sira mesmu ke ETLJB hanoin katak sira hala’o kritika.