- Publika iha: 12 Novembro 2011
Realidade ba pasitentes moras mental ohin loron iha Timor-Leste la adekuadu atu bele hasasil sira kura ba minimiza impaktu sira nia kondisaun tanba Timor-Leste seidauk iha fatin ne’ebe seguru ba sira hodi halo tratamentu ho diak.
“Sira nia kondisaun diak ona maibe depende mos situasaun no ambiente kuandu iha provoka ruma husi komunidade, social ruma, uma laran entau dala barak moras ne’e mosu fila fali deit,” hateten Teofilo Tilman, Xefe Departamentu Saude Mental, Ministerio Saude, semana kotuk (17/10), iha nia knar fatin, iha Lahane, Dili.
Tuir dadus ne’ebe iha tinan 2010 sofre moras mental hamutuk nain 2116 kompostu husi feto nain 1159 no mane nain 957, husi numeru ne’e nain 447 kompostu husi feto nain 240 mane nain 207 mak kondisaun diak ona maibe seidauk bele garantia tanba hela iha familia. Iha mos balun mak agora dadaun sei halo hela tratamentu monitorizasaun hamutuk nain 950 kompostu husi mane nain 411 no feto nain 539.
Moras mental maioria hosi feto tanba feto sira sensitivu tebes atu hetan moras mental liu-liu iha Timor Leste tanba sira servisu todan liu liu inan sira tanba preokupa ho oan, ekonomia no familia entau fasil atu hetan moras mental.
Parte seluk kultura hanesan barlaqi no mos kondisaun jenetika katak moras husi jerasaun (keturunan), fisiku social, espiritual, iha faktores oioin ne’eduni mediku sira presiza aprosimasaun ne’ebe naruk mak bele hatene pasiente hetan moras mental tanba faktores saida.
Tuir Xefe Tilman bazeia ba peskija ne’ebe iha moras mental as liu iha distritu Dili, Ermera no Baucau tanba depende ba populasaun ne’ebe aas.
Sofre moras mental sira hela iha familia mak halo tratamentu iha sentru saude, liu hosi programa SISCA ne’ebe MS halo kada fulan ba komunidades izoladu iha rai laran. Tratamentu ne’ebe pesoal saude halo mak parte ida halo akompanhamentu ba sira liu hosi konseling, reabilitasaun no animasaun to’o semana rua ka tolu foin bele halo tratamentu segundu hosi administra aimoruk.
Entretantu Deputadu Fransisco Jeronimo, Parlamentu Nasional, Komisaun F ne’ebe trata Asuntu Saúde, Edukasaun no Cultura, hateten katak husi parte parlamentu sempre foti kestaun ne’e beibeik liu-liu ba Saude Mental ne’e la os la fo atensaun, fo atensaun maibe sei minimu tanba kondisoens mak limitado.
“Foin dadauk ami halo diskusaun osamentu mos ami koalia konaba kestaun ne’e. Ne’eduni iha ospital nasional mos prepara ona fatin atu tau sira hamutuk hodi bele halo tratamentu no fo atensaun masimu ba sira se lae namkari deit iha fatin–fatin ladun diak ida,” hateten Deputadu Jeronimo.
Tuir Deputado ne’e katak moras mental ne’e laos dehan labele kura, bele kuandu kriteriu sira ne’e lao tuir estandar ne’ebe diak katak hemu aimoruk tuir regra ne’ebe doutor sira fo no hetan atensaun masimu husi parte pesoal saude sira tempu ida bele diak.