- Publika iha: 26 Agosto 2020
Doutor Rui Maria de Araújo hateten, eiz-Primeiru Ministru, hatete katak sientifikamente kazu oho bebe no labarik ne’e fahe ba kategoria tolu mak neonatisida, infantisida, no filisida, laos ida deit, tanba ne’e presiza entende no buka hatene grupo risku sira hodi halo intervensaun atu bele prevene krime ida ne’e iha rai laran Timor-Leste.
Nia salienta, neonatisida signifika inan oho oan rasik ne’ebe moris 24 oras, infantisida katak oho oan depois 24 oras to’o tinan ida, no falisida mak oho oan rasik ne’ebe idade tinan ida ba leten ona. Tuir dadus estatistika no dadus ministerio da saúde hatudu, kada tinan 39,000 kosok oan moris, no husi total ne’e, 25 kosok oan mak mate registradu hanesan neonatisida.
“Numeru ne’e ki’ik, maibe se ita la intervene lalais, ita la foti medidas lalais nia bele sai problema bo’ot. Entaun aproveita sei ki’ik ne’e mak ita presiza halo esforsu makas atu numeru ne’e labele sai bo’ot liu tan,” nia hateten bainhira sai orador principal iha seminario kona ba Konsensializa Mentalidade Foinsa’e Nu’udar Ajente Transformador no Kontrolu Sosial hodi Kontribui ba Kombate Kazu Infantesidu, ne’ebe organiza husi Organizasaun Fundasaun Alola iha Maskarinhas, Dili.
Nia dehan, iha grupo rua ne’ebe risku bo’ot atu pratika neonatisida, mak estudante sira no adolesente sira tanba sira sei eskola, la servisu, emosaun seidauk maduru, falta komunikasaun diak iha familia bele sai mos fator kontribui ba aktu neonatisida, maibe la taka dalan mos ba idade adultu sira.
Nia haktuir, autor ba pratika neonatisida ne’e feto, maibe kulpa ne’e laos feto nian mesak tanba feto ida no mane ida mak akontese gravidade tanba ne’e presiza halo analiza klean hodi halo prevensaun.
“Sosiedade sivil presiza kria kondisaun apoia, liu-liu presiza indentifika sedu sira ne’ebe iha risku pratika neonatisida hanesan estudante, adolesente feto no mane, para depois hamutuk ho governu hare saida mak bele halo atu prevene,” nia hateten.
Nia sujere atu, governu iha planu intervensaun ida ne’ebe integradu kona ba edukasaun seksual atu bele ajuda foinsa’e sira komprende no entende hodi halo prevensaun ba aktu refere.
Entretantu, Diretora Fundasaun Alola, Maria Imaculada Guterres hateten sira iha papel importante atu konsiensializa foinsa’e sira no hakbi’it sira atu sai ajente transformativu no kontrolu iha sosiedade hodi kontribui ba prevene aktu krime ida ne’e iha sosiedade.
“Ami tau iha ami nia Facebook no joven barak mak husu atu partisipa iha seminario ne’e entau ami nakloke no ohin sira barak mak mai, fatin laiha, nakonu hotu, signifika sira iha interese no kuriozu atu hatene informasaun sira ne’e. Ita agradese no apresia tebes,” nia hateten.
Nia dehan, realidade ne’ebe akontese iha Timor-Leste, autor ba neonatisida ne’e joven sira tanba ne’e joven sira sai hanesan alvu ba iha atividade sensibilizasaun atu hasa’e konsensia sira nian katak aktu ida ne’e krime no sei lori impaktu ba moris tomak.
Nia informa, tuir dadus Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL) ne’ebe sira asesu hanesan rede advokasia nasional ba kazu soe bebe, hatudu iha tinan 2015 to’o fulan Julho tinan 2020, registu kazu neonatisida hamutuk 49.
Iha parte seluk, joven Luis Americo Soares hateten, kazu soe bebe sai fenomena sosial ida ne’ebe dadaun ne’e akontese iha sosiedade tanba kada fulan sempre mosu kazu, maibe seidauk hetan atensaun ida ne’ebe maximu atu prevene.
Nia dehan, joven sira iha direitu atu hetan informasaun ne’ebe adekuadu kona ba funsaun orgaun sira iha isin atu bele hola desizaun ne’ebe responsabilidade ba sira nia aan.
“Hau atu dehan isin rua ne’e laos buat ladiak, agora ema laiha responsabilidade atu estraga fali ne’e mak ne’e prolbema. Entau ita tenke halo separasaun ba buat rua ne’e,” nia hateten.
Iha oportunidade ne’e, nia agradese ba Doutor Rui Maria de Araújo ne’ebe halo ona esplikasaun sientifikamente ba sira kona ba fenomena sosial ida ne’e atu sira mos bele iha kunhesimentu no organiza aan hodi halo mudansa tanba foinsa’e sai mos agente ba mudansa.