Quarta, Fevereiro 19, 2025

Lei Kondigu Prosesu Penál (KPP), Artigu 125 bele hamosu dilema ba vitima violensia domestika nian tanba tuir direitu legal vitima no suspeitu iha direitu atu nonok wainhira tribunal husu kona ba faktus no deklarasaun ne’ebe akontese durante kazu Violensia Domestika (VD).Lei Kondigu Prosesu Penál (KPP), Artigu 125 bele hamosu dilema ba vitima violensia domestika nian tanba tuir direitu legal vitima no suspeitu iha direitu atu nonok wainhira tribunal husu kona ba faktus no deklarasaun ne’ebe akontese durante kazu Violensia Domestika (VD).
Karik vitima no suspeitu foti desizaun atu la fo deklarasaun kazu ne’e tenki taka tanba laiha evidensia.
Atu hare’e ba realidade iha ne’e Programa Monitorizasaun Sistema Judisial (JSMP) no Forum Komunikasi Untuk Perempuan Timor Lorosa’e (FOKUPERS) organiza seminario nasional ho tema “Papel Testamuna iha Prosesu Justisa ba kazu Violensia Domestika” ho objetivu hare klean konaba implementasaun artigu 125 KPP ne’ebe hatur vitima violensia domestika sai dilema durante prosesu judicial.
“Bainhira akontese Violensia Doemstika vitima hakarak prosesu kazu tuir dalan lei tanba sira nia objetivu hakarak hetan justisa ne’ebe justu maibe to’o iha tribunal vitima violensia domestika sai nafatin vitima ba ita nia lei rasik no presepsaun ne’ebe lahanesan,” hateten Directora Ezekutiva FOKUPERS, Maria Barreto, semana kotuk (17/11) iha salaun enkontru Palasio Presidente Nicolau Lobato, Aitarak-Laran, iha Dili.
Nia hatutan katak iha Timor-Leste iha obstaklu barak atu lori arguido kazu violensia domestika ba julgamentu tanba iha familia barak mak seidauk hatene katak violensia domestika hanesan krime publiku no dala barak resolve kazu ne’e liu husi justisa tradisional tanba deit isu solidariedade sosiedade Timor nian.
Vice Ministru ba Dezenvolvimentu Internasional hosi Noruega, Ingrid Fiskaa, ne’ebe partisipa mos iha eventu ne’e hateten katak violensia domestika akontese iha nasaun hotu–hotu maibe ho kualidade ne’ebe lahanesan.
Nia hateten katak iha nia rai Noruega akontese violensia domestika barak maibe ho esforsu ne’ebe governu sira nian halo liu husi lei kodigu ne’ebe iha bele minimiza instansias violensia domestika.
“Hau hanoin seminario ne’e inportante tebes tanba ita hatene katak problema violensia domestika hanesan poblema publiku ne’ebe akontese iha Norwegia no nasaun seluk inklui Timor-leste. Ho seminario ne’e, governu Timor-leste ho sosiendade sivil sira atu halo diskusaun ne’ebe diak no oinsa atu prevene iha futuru,” dehan Vice Ministru Fiskaa.
Vise Ministra ne’e hatutan tan katak Noruega kontinua suporta nafatin organizasaun FOKUPERS liu husi koperasaun servisu ne’ebe iha no sira hanoin inportante tebes tanba FOKUPERS bele servisu hamutuk ho governu kona ba oinsa bele minimiza violensia domestika iha rai laran.
Iha lidun seluk Sekretaria Estado ba Sekretaria Promosaun da Igualdade (SEPI), Idelta Maria Rodrigues, hateten katak violensia domestika ne’ebe durante ne’e akontese iha rai laran dala barak halo publiku sente triste tanba vitima rasik ladun sente justisa ba aan rasik tanba arguido kontinua livre husi krime ne’ebe sira komete.
Problema ne’e mosu tanba artigu 125 KPP fo dalan ba parte rua atu la fo faktu no deklarsaun lolos iha tribunal. SE Rodrigues hateten mos katak artigu ne’e sai dezafiu bo’ot ida ba vitima atu hetan lia loos.
“Violensia Domestika ne’e krime publiku ne’eduni  tenke investiga no halo porsesu legal” dehan SE Idelta.
Iha dia 25 de Otubru 2011 Tribunal de Rekursus foti desizaun no medidas atu halo mudansa ba artigu 125 hodi bele reforsa justisa formal ba parte rua tenke fo sira nia  depoimentu iha tribunal oin hodi nune’e sistema justisa violensia domestika iha TL sai kredivel no la bele impede fali esforsu ne’ebe iha atu implementa lei kontra violensia domestika ho susesu.