- Publika iha: 21 Setembro 2011
Loron 6 fulan Setembru 1999 hanesan loron ‘tristeza’ ba akontesementu ‘masakre Igreja Suai’ ne’ebe komete husi milisia Laksaur ne’ebe hetan apoiu husi military Indonezia halo atake no komete asasinadu kontra povu sivil sira ne’ebe subar aan iha Igreja Suai hodi rezulta padre nain 3 no povu inosente kuaze 200 mate no kanek.
Masakre Suai hanesan masakre ida husi masakre sira seluk ne’ebe milisia no military Indonezia lansa depois de anunsia rezultadu konsulta popular ne’ebe lidera n o kontrola husi misaun Nasoens Unidas (ONU) iha Timor-leste iha 1999.
Akontesementu ne’e konta nudar parte ida husi istoria luta no terus povu TL nian ne’ebe partensia ba prosesu naruk antes to’o ba ukun rasik aan. Ho akontesementu hirak ne’e fo hanoin atu hamoris nafatin espiritu nasionalizmu no hanoin kona-ba vitima sira nia espetativa ba justisa.
“Dalabarak ona ita rona husi politiku ka autoridade estadu sira katak povu sira haluha ona justisa no hakarak deit dezenvolvementu ; infraestrutura, estradano ahi, edukasaun no sel-seluk tan. Tanba ne’e estadu sempre buka meius oi-oin atu hases tiha ajenda justisa no impoin ajenda dezenvolvementu ne’ebe mos to’o agora sei dook husi realidade povu nian,” hateten Diretor Ezekutivu Programa Monitorizasaun ba Sistema Judisial (JSMP) Luis de Oliveira Sampaio.
Tuir Sampaio,libertasaun milisia Maternus Bere,hanesan II komandante Laksaur ne’ebe konesidu ba kazu masakre Igreja Suai iha 30 Agustu 2009, nudar ezemplu konkretu ba pozisaun politika estadu nian kona-ba justisa ba kazu pasadu sira.
JSMP kontinua duvida katak vitima no familia sira haluha ona pasadu lakohi ona atu ejize justisa ba esperiensia moruk ne’ebe sira atraveza antes to’o mai ukun rasik aan. Maibe JSMP fiar katak, mesmu sira kolen tanba laiha vontade no serteza husi politiku nain sira ba justisa, maibe iha sira nia laran nafatin hein katak loron ruma justisa bele to’o ba siraiha kualker forma ka maneira. Maske relasaun bilateral entre Indoneiza no Timor-leste metin maibe la signifika atu sakrifika sira nia direitu ba justisa.
JSMP mos hanoin katak povu TL tomak, liu-liu vitima no familia vitima iha direitu hodi kontinua ejize ba estadu atu nafatin tau matan ba masakre ne’e hodi husu Indonezia nia responsanbilidade liu-liu sira ne’ebe komete iha kkrimi durante okupasaun Indonezia inklui masakre Igreja Suai.
“Ita hotu hatene katak tinan 11 Timor-leste hetan nia independensia, povu liu-liu vitima no familia sira, oan kiak no feto faluk sira kontinua ejize atu bele iha justisa, lia loos no ejize hodi autor principal sir abele responsabiliza ba krimi sira ne’ebe sira komete,” nia esperansa.
Iha parte seluk tuir reprezentante povu iha Parlamentu Nasional, Deputadu Eduardo Barreto Dusae, katak Parlamentu halo ona lei ida hodi valoriza vitima masakre sira liu husi hari’I monumentu, “maibe kuandu estadu lahalo buat ruma, ne’e konsidera estadu haluhan justisa hodi la fo valoriza ba vitima sira sakrefisiu,”.
Nia esperansa katak justisa ba autor kriminozu sei iha maske liu husi tempu ne’ebe naruk, dalaruma bele to’o tinan 10,20 ou bele liu tan maibe neneik justisa sei to’o sira.
Atu justisa bele la’o lalais “ita hotu tenke brani no autor la’os deit milisia maibe mos military Indonezia, Australia no Amerika mos tenke responsabiliza ba violasaun direitus humanu durante invazan military Indonezia,”nia dehan.
Tanba ne’e maske justisa ba autor kriminozu sira presiza tempu ne’ebe naruk, hanesan pais independent, esatdu Timor Leste iha responsabilidade, bo’ot ba vitima sira, tanba ne’e tenki hare’e uluk prioridade justisa ne’ebe tenki halo uluk ba vitima no familia sira.