- Publika iha: 05 Março 2024
Organizasaun Sosiedade Sivil La’o Hamutuk preokupa ho desizaun governu nian tama iha Organizasaun Mundial Komersiu (OMK) tanba konsidera situasaun Timor-Leste nian seidauk favoravel no diak atu kompete ho nasaun dezenvolvidu seluk nia setór privadu.
Peskizador, iha La’o Hamutuk, Mariano Ferreira hateten desizaun governu nian atu adere ba OMK ne’e sedu liu, ne’ebé iha sei fo benefisiu ba setór privado nasionál sira tanba laiha kibi’it atu kompete.
“Ami nia hanoin katak adere ba OMK ka organizasaun internasionál sira ne’e laos prioridade, prioridade mak ita nia uma laran. Ita nia uma laran diak ona bainhira deit mak ita atu adere ne’e la problema tanba ne’e ami hola desizaun ida la konkorda tanba ami hatene situasaun rai laran seidauk favoravel no diak atu compete ho nasaun seluk inklui seitor privadu sira,”
“Ita hare ita nia ekonomia sei domina husi Xineza sira no ema estranjeiru, ita nia vendedor ki’ik sira faan iha loja oin sira no governu muda tun sa’e laiha fatin dignu ba sira, ne’e mak ita nia ekonomia no ita hakarak kompete ho nasaun bo’ot sira tanba ne’e ami hare la justu ita nia kondisaun rai laran la premite ita atu adere ba organizasaun sira ne’ebé loke luan uma laran no ita sei bele sai fali bainaka ba kompañia bo’ot sira ne’ebé ita rasik mos sei labele kontrola,” nia hateten liu husi konferensia imprensa iha edifisiu La’o Hamutuk Bebora, Dili.
Nia hateten kondisaun moris povu nian sei mukit no vulneravel tebes intermus situasaun ekonomia, sistema nasionál saúde problema, sistema edukasaun, seguransa alimentar, infrastrutura bazika ne’ebé governu seidauk resolve.
Nia hatutan governu nia hanoin tama tiha membru OMK mak hadia kondisaun rai laran, mak povu no seitor privadu nasionál sira sei sai baniaka iha rai rasik tanba laiha kibi’it atu kompete.
Entretantu, Reprezentante Banku Mundial iha Timor-Leste, Bernard Harborne hateten asesu ba OMK sei fo impaktu positivu ba ekonomia, maibe tenke diversifikassaun ekonomia ne’ebé bo’ot no hadia medida asesu ba finansiamentu ba setór privadu.
“Asesu ba Organizasaun Komersiu Mundial mos fiar katak bele fo impaktu positivu ba ekonomia. Maibe, atu hetan benefisiu tomak husi asesu ba OMK, diversifikassaun ekonomia ne’ebé bo’ot no medida sira atu mellora asesu ba finansiamentu ba setór privadu sai importante tebes,” nia hateten.
Nia dehan seitor finanseiru Timor-Leste oras ne’e dadaun hasoru dezafiu iha asesu limitadu ba kreditu, servisu finanseiru dijital ne’ebe menus no vulneravel hasoru xoke estrena hanesan dezastre naturais.
Nia hatutan nivel kreditu ba setór privadu iha Timor-Leste nudar indikador xavi atu alkansa no inklusiva setór finanseiru atinji deit 28,9% husi PDB, ida ne’e nivel ki’ik liu iha mundu.
Iha parte seluk, peskizador Celestino Gusmão hateten iha pos-adezaun governu iha kompromisiu atu halo ajustamentu no alinamentu ba leis no regras sira tanba ne’e husu orgaun legislativu Parlamentu Nasionál atu hare didiak ho kuidadu ho leis no regras sira ne’ebé preve livre totalmente.
“Oportunidade ida ne’e husu ba governu no parlamentu nasional atu hare didiak aliamentu regas no politika legal sira hare didaik sukat ita nia realidade para labele ita tama liu iha vulnerabilidade ne’ebe klean husi interese kompania multinasional sira,” nia husu.
Nia dehan Timor iha realidade ida ne’ebe ejiji atu iha taxa ba reseita domestika tanba ba oin sei la hetan reseita petroliferu, liu-liu kampu bo’ot Bayu Undan. Maibe sorin seluk tama iha OMK, organizasaun ne’ebé ejiji laiha taxa
“Halo alinamentu legal no regulamentu sira ne’ebe atu hakonu ita nia membru ba OMK tenke kuidadu didiak, ita labele orgulho deit bele tur hamutuk ho nasaun bo’ot sira iha meja ida iha rai seluk no ignora tiha ita nia realidade,” nia dehan.