- Publika iha: 06 Fevereiro 2021
Sobrevivente moras kankru susun, Isabel Soares de Lima enkoraja feto hotu-hotu halo ezaminasaun regular ba susun rasik atu iha kafuak ruma lalais hasoru profesional saúde sira halo deteksaun sedu no tratamentu ne’ebe adequado salva vida tanba moras kankru susun bele kura, bainhira tratamentu sedu.
Nia dehan, konhesementu sosiedade nian kona ba moras kankru susun sei menus tebes tanba ne’e presiza ema hotu, liu-liu sira ne’ebe hetan ona informasaun tenke kontribui habelar informasaun sira hanesan meus ezaminasaun baziku, sintomas moras nian atu ema hotu bele hatene hodi halo deteksaun sedu ba sira nia isin lolon.
“Husu inan feto sira ne’ebe mak iha sira nia komunidade ou familia ruma sente buat ruma iha susun importante liu tenke ba lalais hasoru mediku sira atu detekta sedu tanba ita hanoin diak hela deit lakohi ba hasoru mediku sira to’o bubu nakfera sai signifika tama stadiu 2 ou 3 ona, entau labele halo buat barak no difisil salva,” nia hateten bainhira partisipa iha selebrasaun loron mundial moras kankru ne’ebe organiza husi Organizasaun Fundasaun Alola iha salaun Universidade Oriental Timor Lorosa’e (UNITAL), iha Becora, Dili.
Nia konsiente la fasil atu halao tratamentu ba moras kankru tanba presiza tempu no pasiensia atu bele ultrapasa situasaun ida ne’e, no kontinua mantein hanoin ne’ebe positivu, adopta estilu moris ne’ebe saúdavel atu prevene moras ne’e labele mosu taan.
“Hau durante tinan 12 ultrapasa ida ne’e laos buat fasil ida, maibe importante liu mak estilu moris ne’e tenke muda hanesan to’o oras toba tenke toba, kolen deskansa, no hahan ne’ebe labele han labele han duni, no kontrola nafatin emosaun tanba emosaun mos dala ruma provoka,” nia hateten.
Iha oportunidade ne’e nia husu ba governu atu investe iha kuidadu oncologia iha rai laran intermus rekursu humanu, fasilidade no ekipamentu tanba dadaun ne’e atendimentu tantu diagnostika no tratamentu la disponvile iha rai laran.
Entretantu, Diretora Organizasaun Fundasaun Alola, Maria Imaculada Guterres hateten komunidade, liu-liu feto sira seidauk iha konsensia atu halo ezaminasaun baziku ba susun rasik no visita profesionais saúde sira atu konsulta susun tanba menus informasaun.
Nia dehan sira kontinua halo esforsu atu hebelar informasaun ba publiku tomak, liu-liu feto sira konaba prevensaun, sintoma moras kankru feto atu bele iha konesementu hodi halo deteksaun sedu no hili tratamentu ne’ebe proprio tanba dala barak sira hili tratamentu tradisional, ne’ebe ikus mai lakonsege salva.
“Ita sei presiza esforsu makas, liu-liu iha area remotas tanba dala barak kazu mai avansadu tebes ne’e signifika seidauk iha konsensia no konesementu ne’ebe menus tanba ne’e ema hotu ne’ebe hetan ona informasaun tenke hamutuk habelar informasaun ba ema hotu atu hatene halo deteksaun no hili desizaun tratamentu ne’ebe loos,” nia hateten.
Nia informa hahu tinan 2014-2020, sira halo referral ba pasiente hamutuk nain 122. Husi numeru ne’e nain 13 mak diagnosa hatudu sofre kankru susun, no sira nain 8 mak mate ona tanba kondisaun grave.
Iha parte seluk, mediku cirulgia, iha Hospital Nasional Guido Valdares (HNGV), Raimundu dos Santos hateten kuaze 50% pasiente kankru susun ne’ebe aprejenta aan ba mediku sira tarde iha ona estadiu 3 no 4 tanba fiar tratamentu tradisional.
“Ita nia estimasaun 50% pasiente kankru susun paliativus tanba avansadu estadiu 3 no 4. No husi ne’e 80% mate,” nia hateten.
Nia dehan presiza entidade hotu nia esforsu atu bele habelar informasaun ba komunidade sira kona ba moras kankru en jeral, liu-liu kankru susun atu ema hotu iha konhesementu halo deteksaun sedu no buka apoia malu asesu ba tratamentu sedu.
Nia informa total pasiente kankru susun ne’ebe registu iha HNGV hahu tinan 2013 to’o 2020, hamutuk nain 350 resin, no barak mak mate ona tanba deteksaun tarde.